Abdij van Sint-Baafs te Gent

• Gent

Omstreeks 630 en zeker voor 639 stichtte Amandus te Ganda een kerk, toegewijd aan Sint-Pieter, samen met een gemeenschap van clerici onder leiding van een abt. De kloostergemeenschap verkreeg delen van het koninklijke domein van Dagobert ten oosten en noordoosten van Gent, aangevuld met schenkingen, en kocht uitgestrekte gebieden ten noordwesten van de abdij aan. Dit vormde de aanzet van het latere immense abdijdomein. De door Amandus bekeerde Haspengouwse edelman Alwinus alias Bavo nam zijn intrek in het nieuwe klooster, waar hij omstreeks 650 stierf. Al onmiddellijk na zijn dood werd hij als heilige vereerd. Sporadisch van in de 2de helft van de 9de eeuw, definitief van in de 2de helft van de 10de eeuw werd de abdij naar hem genoemd. In de loop van de 8e eeuw kwamen kanunniken in de plaats van monniken. Ondanks allerlei moeilijkheden was de abdij omstreeks 800 een rijke en belangrijke gemeenschap. Karel de Grote verleende haar na 811 immuniteit. Een brand teisterde de abdij in 813. Eginhard, secretaris van Lodewijk de Vrome, werd de eerste gekende lekeabt (voor 819). Met Eginhard brak een periode van welvaart aan. Hij voerde verschillende hervormingen door en maakte van de abdij een cultuurcentrum. In 851 werd de abdij door de Noormannen geplunderd en platgebrand. Een deel van de kanunniken vluchtte met de relieken, de kerkschat en de boeken naar Laon; anderen naar Brugge. Kort daarop (voor 864) keerden ze terug. Bij de tweede grote inval (879-881) werd de abdij totaal verwoest. De kanunniken gingen weer op de vlucht naar Laon, vanwaar ze ca. 883 naar de abdij van Nesle-la-Reposte (Fr., dep. Marne) trokken. De Sint-Baafsabdij te Gent bleef verwoest, onbeheerd en onbewoond achter. Van deze toestand maakten heel wat usurpators, waaronder de graven van Vlaanderen, gebruik om het abdijdomein in te palmen. Na 911 en zeker voor 937 keerden de kanunniken uit Nesle-la-Reposte terug en vestigden zich aanvankelijk nabij de burchtkapel van de Vlaamse graaf te Gent. Op aandringen van Transmarus, bisschop van Doornik, en onder de geestelijke leiding van Gerard van Brogne, vatte graaf Arnulf I de heroprichting van de Sint-Baafsabdij aan (na 941). Hij schonk de abdij een aantal ontvreemde goederen terug. In 946 was de abdijkerk herbouwd en werden de relieken van Sint-Bavo erin overgebracht. De regel van Sint-Benedictus werd aangenomen. Bijgevolg werden de kanunniken monniken en kwam er een geestelijke abt aan het hoofd van de gemeenschap. In de 2de helft van de 10de eeuw kon de abdij een aantal ontvreemde goederen recupereren, maar in het begin van de 11de eeuw hadden weer een aantal usurpaties plaats. Eind 10de - begin 11de eeuw werd het kloostercomplex verder uitgebreid. Omstreeks 1035 werd de hervorming van Richard de Saint-Vanne in de Sint-Baafsabdij ingevoerd. De Sint-Salvator- of Heilig-Kerstkerk werd in 1067 als nieuwe abdij- en parochiekerk ingewijd. Omstreeks 1120 nam de Sint-Baafsabdij de hervorming van Cluny aan. In de loop van de 12de eeuw groeiden zowel de kloostergebouwen als de goederen en rechten van de Sint-Baafsabdij sterk aan. Deze aangroei zette zich in de 13de eeuw voort. Vooral in de 1e helft van die eeuw verwierf de abdij heel wat goederen, inkomsten en rechten (o.a. tienden en patronaatsrechten). En belangrijk deel van de verworven goederen waren woeste gronden (wastine) die door de abdij ontgonnen werden. De Sint-Baafsabdij geraakte aan de zijde van de graaf van Vlaanderen verwikkeld in de strijd tegen de koning van Frankrijk (eind 13de-begin 14de eeuw). Dit bracht in de daarop volgende decennia zware financiële moeilijkheden met zich mee, vooral nadat de abdij in 1306 een enorme geldsom had moeten lenen. In de 2de helft van de 14de en de 1e helft van de 15de eeuw leed Sint-Baafs zware verliezen door de stormvloeden in de kuststreek en bij de monding van de Honte: na ontelbare dijkbreuken en overstromingen brachten belangrijke domeinen voor decennia niets of bijna niets meer op. De Sint-Baafsabdij stond aan de zijde van de stad Gent tijdens de opstand tegen hertog Filips de Goede (1447-1453). Bijgevolg werden alle goederen onder het gezag van de hertog - tijdelijk - geconfisqueerd. Rond dezelfde tijd werd de economische toestand van de abdij nog slechter door wanbeheer en tweedracht onder de monniken. De Sint-Baafsabdij was één van de belangrijkste benedictijner abdijen van West-Europa, die op religieus, cultureel, politiek en economisch vlak een vooraanstaande rol speelde. Ze was ook toonaangevend in de ontginning van woeste gronden en de bedijking en inpoldering van de kuststreek. Haar bezit van goederen, inkomsten en rechten was zeer uitgestrekt en verspreid: Sint-Baafsheerlijkheid (vooral Sint-Baafsdorp, Oostakker, Lochristi, Zeveneken, Desteldonk), kwartier Antwerpen (vooral Boechout en omgeving, heerl. Sombeke, Kontich, Wilrijk, Antwerpen, Zundert, Zeeland), kwartier Brugge - Aardenburg (vooral Brugge, Cadzand en de Ambachten Aardenburg, Oostburg, IJzendijke met Sint-Margriete), kwartier Kanegem (met Aarsele en omgeving), kwartier Mendonk (ten NO van Gent), heerlijkheid Evergem, kwartieren Munkzwalm en Sint-Lievens-Houtem (Land van Aalst), kwartier Sint-Martens-Latem (ten ZW van Gent), kwartier Zingem (kass. Oudenaarde), Vier Ambachten en Biervliet, heerlijkheid Wattrelos (Fr., dep. Nord), kwartier Brussel (met Bettegem-Zellik en Lennik), heerlijkheid Weert. Bovendien hingen de proosdijen Wulfsdonk (Moerbeke-Waas) en Papinglo (Maldegem) van de Sint-Baafsabdij af. In 1536-1537 werd de Sint-Baafsabdij op voorstel van Karel V door paus Paulus III tot seculier kapittel omgevormd. De monniken werden kanunniken, de abt werd proost van het kapittel en ook de andere abdijambten werden in kapittelambten omgezet. Deze omvorming veranderde niets aan hun wereldlijke macht en prerogatieven

Archief van de Abdij van Sint-Baafs te Gent. Samen met de goederen ging ook het archief van de Sint-Baafsabdij bij haar afschaffing over op de rechtsopvolgers, het Sint-Baafskapittel en het Bisdom Gent. Als onderdeel van de archieven van het Kapittel en het Bisdom deelde het abdijarchief nadien dan ook in dezelfde lotgevallen. Archief van ondergeschikte en van de abdij afhangende instellingen geraakten om diverse redenen en op diverse tijdstippen met het abdijarchief vermengd. Daardoor is in deze gevallen de eigenlijke archiefvormer nog moeilijk of helemaal niet meer te bepalen. Zie Archieffonds Sint-Baafs / Bisdom Gent. Twee bescheiden "verdwaalden" tussen het Archief van de Sint-Pietersabdij. Eén hiervan, Sint-Pietersabdij, 2de Reeks, nr. 98, werd op de veiling de Meyer (a° 1869) aangekocht

Gent, Sint-Baafskathedraal: attesten van relikwieën, 980-1080; dodenrol, 1406; Liber episcopalis, 15de eeuw; eedformules, statuten, naamlijsten, 16de eeuw. - Gent, Universiteitsbibliotheek, Handschriften, passim. - Parijs, Bibliothèque nationale, manuscrits latins, 11379: kopieboek van brieven van Einhard, 9de eeuw; en cijnslijst, voor 847. - München, Bayerische Staatsbibliothek, codex latinus 6333: inventaris abdijschat, domeinen, beneficia, aanvang 9de eeuw. - Londen, British Library / Museum, Additional Manuscripts, 16952: cartularium, eind 12de eeuw; Egerton Manuscripts, 2796: cartularium, eind 12de eeuw; Additional charters, 14365: patronaat van Biervliet, 1269. - Stadsarchief Gent, Oud Archief, reeks LXIII: 1496-1536 (DECAVELE J. en VANNIEUWENHUYSE J., Archiefgids. I. O.A. (Sa. Gent), nr. 468)

BERINGS G. en LEBBE C., Abbaye de Saint-Bavon à Gand, in Monasticon belge. Tome VII. Province de Flandre Orientale, I, Luik, 1988, p. 11-67 [met uitgebreide bibliografie]. - VERHULST A., De Sint-Baafsabdij te Gent en haar grondbezit (VIIe-XIVe eeuw). Bijdrage tot de kennis van de structuur en de uitbating van het grootgrondbezit in Vlaanderen tijdens de middeleeuwen (Verhandelingen van de Kon. Vlaamse Academie v. W.L.S.K. van België. Klasse der Letteren, nr. 30), Brussel, 1958. - VAN LOKEREN A., Histoire de l'abbaye de Saint-Bavon et de la crypte de Saint-Jean à Gand, I, Gent, 1855. - Bouwen door de eeuwen heen. Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Deel 4nb Stad Gent. Noord-Oost, Gent, 1979, p. 129-136