INLEIDING

Een project: een grensoverschrijdende Frans-Belgische gids

Frankrijk en België delen een lange gemeenschappelijke geschiedenis. Altijd zijn er veelvuldige contacten geweest die tot op de huidige dag worden verder gezet. Hun wederzijds of gemeenschappelijk verleden wordt echter vaak miskend. De taalgrens tussen het Nederlandstalige deel van België en Frankrijk is weliswaar een ernstige handicap, maar toch moeten we toegeven dat onze kennis van de bronnen niet altijd toereikend is. Overigens volstaan de bronnen die bewaard worden in onze eigen archiefinstellingen heel vaak niet om onze historische kennis te verdiepen. Heel wat historisch onderzoek vraagt kennis van de archiefbronnen die bewaard worden buiten de eigen landsgrenzen. Het Algemeen Rijksarchief en andere archiefbewaarplaatsen (Rijksarchieven in de provincies, stadsarchieven...) bewaren heel wat documenten die betrekking hebben op plaatsen gelegen buiten de landsgrenzen, met name in Frankrijk.

Om aan dit gebrek aan kennis te verhelpen heeft het Algemeen Rijksarchief een project opgezet dat moest leiden tot een grensoverschrijdende Frans-Belgische bronnengids. Het ging om een ambitieus project, dat heel wat voorbereiding vergde om te komen tot een betere kennis van de respectievelijke bronnen.

In een eerste fase kwam het er op aan om het geheel van beschikbare openbare en privaatrechtelijke archiefdocumenten op te nemen. Hiervoor kwamen de bronnen in aanmerking die interessant kunnen zijn voor opzoekingen over de geschiedenis van het  noorden van Frankrijk. Gezien de grote rijkdom van de Belgische archiefinstellingen ging het hier om een erg omvangrijke taak. Daarom hebben we ons voor het eerste overzicht beperkt tot het Algemeen Rijksarchief te Brussel.

De geografische omschrijving die we op het oog hadden betrof aanvankelijk het historische graafschap  Vlaanderen en het Doornikse (Tournaisis). Om tot een meer coherent geheel te komen werd deze omschrijving uitgebreid tot de huidige Noord-Franse regio Nord-Pas-de-Calais. In deze regio bevonden zich in de Middeleeuwen belangrijke lenen van het koninkrijk Frankrijk, die later, in de Moderne Tijd, deel zouden uitmaken van de Zuidelijke Nederlanden. In deze regio bevonden zich meerdere entiteiten: Artesië, het Kamerijkse, het Bonense (bij Picardië gevoegd in de XVde eeuw) en delen van Vlaanderen, Henegouwen en het Doornikse. Tussen de Vrede van de Pyreneeën in 1659 en de Verdragen van Utrecht en Rastatt in 1715 wijzigde de loop van de grens: het Franse grondgebied werd aanzienlijk uitgebreid. Deze vaststellingen hebben geleid tot de chronologische afbakening van de gids: van de Middeleeuwen tot 1715.

Om een project van een dergelijke omvang tot een goed einde te brengen moesten keuzes worden gemaakt in het gebruik van de bronnen. Het gaat inderdaad niet enkel om een uitgebreid gebied; daarnaast bestrijkt de chronologische afbakening meerdere tijdperken. In een eerste fase hebben we ons daarom moeten beperken tot archiefinventarissen. Historici en archivarissen weten inderdaad dat deze lange geschiedenis informatiebronnen heeft nagelaten voor de religieuze, economische en instellingengeschiedenis en op vele andere domeinen. Het leek daarom efficiënter om op een grondige manier gedrukte en handgeschreven inventarissen uit te pluizen in plaats van onmiddellijk naar de documenten zelf te gaan.

De database

Welke plaatsnamen werden gecodeerd?

Plaatsnamen die men aantreft in inventarissen voor historisch onderzoek betreffen meestal een gemeente of een parochie.

Het uitgangspunt is dus het geheel van gemeenten die bestonden sinds de Franse Revolutie. de officiële geografische code (COG) die werd gepubliceerd door het Insee diende als kader voor de codering van de gemeenten in de regio Nord-Pas-de-Calais. De lijst van het Insee wordt geregeld aangepast in functie van fusies of associaties van gemeenten of streken of naar aanleiding van wijzigingen van benaming. Onze database maakt gebruik van de versie de beschikbaar was op 1 januari 2012. Volgende inlichtingen werden in aanmerking genomen: de code, de naam van de gemeente, het arrondissement en het departement.

In voorkomend geval werden eveneens gecodeerd: de namen in het Nederlands en de gemeenten die verdwenen of werden gefusioneerd.

Voor het Ancien Regime werden deze coderingen aangevuld met de namen van de kerkelijke parochies. Deze werden gevoegd bij de gemeente waar de kerk gelegen is. Wat betreft de vermelding van gehuchten, afgelegen plaatsen, molens, kastelen of andere benamingen van plaatsen: deze dienen eveneens te worden gezocht onder de gemeente waartoe ze behoren.

Waar komt de informatie vandaan?

Voor het verzamelen van de gegevens hebben we uitsluitend inventarissen doorzocht van bestanden die zich bevinden in het Algemeen Rijksarchief. De zoekrobot is enkel gebaseerd op de inventarissen. Dit zijn noodzakelijke werkinstrumenten voor het onderzoek, die documenten beschrijven met de bedoeling om ze kenbaar te maken aan de vorsers. Een archiefbestand, een familiearchief ... zijn enkel toegankelijk wanneer ze zijn geïnventariseerd en op een begrijpelijke manier beschreven

De keuze van de inlichtingen

Het is belangrijk om het kader te schetsen van de inlichtingen die gevonden werden in de inventarissen. Het is inderdaad niet de bedoeling om een plaatsnaam te vermelden telkens wanneer die in de inventarissen voorkomt. Om het even welke zoekrobot zou dit kunnen doen. In deze gids willen we doelgerichte informatie verzamelen; het opzoeken van enkel een plaatsnaam kan gegevens verstrekken die niet noodzakelijkerwijs interessant zijn voor dit soort gidsen

Wanneer we bvb. een eenvoudige opzoeking doen naar de naam Belle (Bailleul) in de inventarissen, bekomt men een aanzienlijk aantal vermeldingen als "heer van Belle" ("seigneur de Bailleul") of "van Belle" ("de Bailleul") als geslachtsnaam. Een verband met de stad Belle wordt hiermee niet aangetoond. Hetzelfde geldt voor de vermelding van de plaats waar het document werd opgemaakt. We hebben onze opzoekingen verfijnd opdat ze meer pertinent zouden zijn.

De complementaire inlichtingen

Plaatsen die vermeld worden in historische documenten stemmen overeen met diverse geografische, administratieve of sociale gegevenheden. Een opzoeking kan daarom een plaats bevatten of een veel ruimere gegevenheid in aanmerking nemen.

Naast de actuele omschrijvingen dienen ook de historische gegevenheden te worden gerespecteerd: de territoriale vorstendommen (Artesië, graafschap Vlaanderen), de administratieve - (kasselrijen, proosdijen, baljuwschappen...) en religieuze omschrijvingen (bisdommen...). In de database werden  daarom de diverse oude entiteiten toegevoegd opdat de informatie er gecodeerd zou kunnen worden. Op die manier kan de opzoeking gebeuren naar een specifieke plaats maar ook naar een ruimere en oudere omschrijving

Vier groepen werden gedefinieerd die overeenkomen met een geografische zone die ruimer is dan een gemeente: de religieuze overheid, de hoogste politieke overheid, het territoriale vorstendom en de administratieve en/of juridische onderverdeling.

HANDLEIDING

Werkwijze

De zoekrobot maakt het mogelijk om gerichte opzoekingen te doen. U kan in iedere fase van uw opzoeking terugkeren naar de startpagina.

• Opzoeking: Geef de gewenste zoekterm in (plaatsnaam, naam van een archiefbestand,…) en start de zoekopdracht door op “zoeken” te klikken.
• Verschillende onderdelen van de beschrijving worden doorzocht. Scheid uw zoektermen met een spatie. De robot doorzoekt de documenten waarin deze woorden voorkomen. Hoe meer zoektermen u ingeeft, hoe beperkter het resultaat.   
• U krijgt een pagina met de resultaten van uw zoekopdracht, namelijk een reeks links.

Indien de naam van de opgezochte gemeente ook onderdeel is van de naam van een andere gemeente, bekomt u meerdere resultaten (bijvoorbeeld het resultaat van een opzoeking op “Lille”, zal verwijzen naar Flers-les-Lille, Hellemmes Lille, Lille, Marquette Lille,…). Ook indien de gemeente deel uitmaakt van een groter geheel bekomt u meerdere resultaten (het resultaat van een opzoeking op “Bergues” bevat naast Bergen zelf ook antwoorden over de kasselrij Bergen en alle plaatsen die daartoe behoorden). Dit systeem biedt het voordeel dat een opzoeking kan gericht worden op één enkele plaats maar ook op een ruimer district bestaande uit meerdere plaatsen.

Klik op de gewenste entiteit: u komt nu op een pagina met een beschrijving en inlichtingen, die nuttig kunnen zijn voor uw onderzoek, o.a. over de lokalisatie van de plaats.

• U verkrijgt volgende plaats bepalende gegevens: Huidige identificatiegegevens : gemeentenummer, naam van de gemeente (of entiteit), arrondissement, departement, gewest. Gegevens over de plaats in de moderne tijd: staatsapparaat, grondgebied, bestuurlijke indeling, religieuze machthebbers en bijkomende informatie.
• Zoekresultaten voor deze plaats: Links naar de inventarissen en beschrijvende elementen.

Wat staat er precies in het zoekresultaat ?

Het zoekresultaat bevat de inventarissen van documenten die worden bewaard in het Algemeen Rijksarchief (ARA). Deze inventarissen kunnen worden geraadpleegd in de leeszaal van het ARA. Sommige zijn ook raadpleegbaar via de website van het Rijksarchief.

Via het zoekresultaat kan u:

• nagaan of het archief dat uw onderzoek aanbelangt bewaard wordt in het ARA;
• de reeksen identificeren waarvan u  de inventarissen zal moeten raadplegen;
• de inventarissen selecteren.

Bij het overlopen van de lijst met inventarissen moet u de referenties noteren van de documenten, archiefdozen of registers die u wil raadplegen. De zoekrobot is een oriëntatie-instrument waarmee u de nummers kan vinden van de documenten die nuttig kunnen zijn voor uw onderzoek.

Wat vindt u verder nog in de steekkaart die u als zoekresultaat bekomt ?

Ieder zoekresultaat bevat een inventaris met documentnummer(s). Elke inventaris wordt bondig geïdentificeerd met zijn titel, auteur(s) en publicatiedatum.

Klik op de titel van de inventaris voor praktische inlichtingen (om de link in een nieuw tabblad te openen klikt u met de rechtermuisknop op de link en selecteert u “openen in een nieuw tabblad”). U komt nu terecht op de website van het Rijksarchief waar u nuttige informatie vindt over de inventaris (nummer van de inventaris, naam van het archiefbestand, identificatie van de archiefvormer, enz.).

Bij elke inventaris staat ook het nummer van de beschrijving die handelt over de opgezochte entiteit. Noteer dit nummer om de beschrijving achteraf te kunnen terugvinden in de inventaris.  U hebt dit nummer ook nodig om documenten te kunnen opvragen in de leeszaal. 

 Na de referenties van de beschrijving vindt men soms ook een aantal bijkomende inlichtingen:

• tussen ( ) : bijkomende informatie over het document (aantal bladen en bladzijden, …)
• tussen [ ] : indien de plaatsnaam niet voorkomt in de beschrijving maar wel verband houdt met de betrokken plaats.

vb. [abdij van Sint-Bertinus] ð de abdij van Sint-Bertinus, gelegen in Sint-Omaars,  wordt vermeld in de beschrijving; Sint-Omaars zelf komt in het document niet voor. Het stuk werd opgeslagen onder “Sint-Omaars” en de onderzoeker krijgt uitleg over de zoekterm die werd weerhouden.  Hetzelfde doet zich voor in geval van - bijvoorbeeld - gehuchten die zich op het huidige grondgebied van de gemeente bevinden.

Hoe de inventaris raadplegen?

Alle inventarissen kunnen worden geraadpleegd in de leeszaal van het Algemeen Rijksarchief (Ruisbroekstraat 2, 1000 Brussel). Heel wat inventarissen kunnen ook worden geraadpleegd in het archief van de provincies of in bibliotheken en universiteiten. Een aantal inventarissen zijn ook online toegankelijk. Wanneer u klikt op de titel van de inventaris komt u terecht op de zoekpagina van het Rijksarchief, waar u informatie vindt over de archieftoegang en de al dan niet aanwezigheid van een digitale versie.

Hoe staan de zoekresultaten geordend?

De resultaten verschijnen in de volgorde waarin ze zijn opgenomen in de ordeningsindex.

Taal

De gegevens in de zoekrobot werden ingegeven in het Frans. Omdat de betrokken regio een Vlaams verleden heeft vonden we het evenwel nuttig om de Nederlandstalige benamingen desgevallend ook in te geven.

De inventarissen werden overigens gepubliceerd in de taal van de archivaris, waardoor sommige plaatsnamen aangegeven zijn in het Nederlands. Voor de meeste namen stelt dit geen probleem.  Andere, zoals bijvoorbeeld Bergues of Bailleul, zijn verfranste namen die alleen in Franse teksten voorkomen : Nederlandstaligen hebben het dan over  Sint-Winoksbergen (of Bergen) en  Belle.